Xương rồng từ lâu đã được biết đến như một loài thực vật cảnh phổ biến. Tuy nhiên, trong y học cổ truyền, nhiều loại xương rồng, đặc biệt là xương rồng ba cạnh, còn được sử dụng để điều trị nhiều chứng bệnh như đau lưng, mụn nhọt, đinh sang, viêm mủ da. Bài viết này tổng hợp thông tin về đặc điểm và các tác dụng y học của cây xương rồng, giúp độc giả hiểu rõ hơn về giá trị của loại cây này trong đời sống.
Đặc điểm nhận biết cây xương rồng
Cây xương rồng (danh pháp khoa học là Euphorbia antiquorum L.) thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae), còn có tên gọi khác là Hóa ương lặc, Bá vương tiêm. Đây là loại cây nhỏ, có khả năng trữ nước tốt và thường phân thành nhiều cành. Xương rồng trưởng thành có thể đạt chiều cao từ 7-8m, với các cành có 3 cạnh lồi rõ rệt. Lá cây thường ít, kích thước nhỏ và phần lớn biến đổi thành gai. Cuống lá rất ngắn, có hình trứng ngược, gân lá không phân rõ và mọc ra từ mép cành. Hoa xương rồng thường mọc thành cụm hoặc tán, có cuống ngắn. Mỗi cụm hoa chứa 3 tổng bao hình cầu dẹt, đường kính khoảng 1cm, hoa màu vàng và thường không cuống khi mọc ở giữa. Vòi nhụy hoa tách rời, xẻ làm 2 đầu. Cây thường ra hoa vào mùa xuân và kết quả có đường kính khoảng 1cm.
Trong tự nhiên, có hơn 2000 loài xương rồng khác nhau. Hai loại phổ biến và được sử dụng nhiều trong các bài thuốc dân gian là xương rồng ba cạnh và xương rồng bẹ. Sự khác biệt giữa hai loại này có thể nhận biết qua các đặc điểm sau:
- Xương rồng ba cạnh: Đặc trưng bởi thân và cành có cấu tạo 3 cạnh lồi rõ rệt. Chiều cao trung bình của cây khoảng 1-3m. Lá cây nhỏ, cuống ngắn và thường mọc trên các cạnh lồi của cành. Hoa màu vàng mọc thành cụm, quả màu xanh.
- Xương rồng bẹ: Còn gọi là xương rồng tai thỏ do hình dáng nhánh cây giống tai thỏ. Loại này thường được dùng trong các bài thuốc trị đau lưng. Thân cây phân thành nhiều nhánh dẹt, hình dáng tương đồng nhưng kích thước khác nhau. Toàn cây được bao phủ bởi gai nhỏ. Quả xanh khi non và chuyển đỏ hồng khi chín.
Hình ảnh minh họa cây xương rồng ba cạnh và các tác dụng y học tiềm năng
Tác dụng y học của cây xương rồng
Theo y học cổ truyền, cây xương rồng có vị đắng, tính hàn và được cho là có chứa độc tố. Mỗi bộ phận của cây lại có những công dụng khác nhau trong điều trị bệnh:
- Thân cây: Có tác dụng sát khuẩn, tiêu thũng, thông tiện, được dùng để chữa mụn nhọt, viêm mủ da, đau răng, đau lưng, thống phong, sâu răng, đau do đòn ngã sưng tấy.
- Lá cây: Giúp giải độc, thanh nhiệt, được dùng trong các trường hợp đinh sang, hóa trệ và bí đại tiểu tiện do ứ tích.
- Nhựa cây (mủ): Có tác dụng chống ngứa, tả hạ, được dùng ngoài da cho các trường hợp mụn cóc, nấm ngoài da hoặc dùng trong với liều lượng nhỏ, kiểm soát chặt chẽ để hỗ trợ điều trị cổ trướng, thấp khớp, xơ gan, đau răng.
Các nghiên cứu khoa học hiện đại cũng chỉ ra rằng cây xương rồng chứa nhiều hoạt chất sinh học có tác dụng giảm đau, chống oxy hóa và chống viêm như flavonoid, fumaric, axit citric, B-amyrin, taraxerol, Friedelan-3a-ol… Nhờ vậy, loại dược liệu này được ứng dụng trong nhiều bài thuốc dân gian.
Các bài thuốc dân gian dùng cây xương rồng
Xương rồng được sử dụng trong nhiều bài thuốc đơn giản, dễ thực hiện tại nhà để hỗ trợ điều trị các bệnh thường gặp.
Bài thuốc trị đau lưng
Các bài thuốc trị đau lưng từ cây xương rồng bẹ và cây xương rồng ba cạnh có sự khác biệt trong cách chế biến và sử dụng.
Trị đau lưng bằng xương rồng bẹ:
- Bài thuốc 1: Chuẩn bị 1-2 nhánh xương rồng bẹ, 100g muối hột, một tấm vải sạch. Xương rồng bỏ gai, rửa sạch, để ráo, thái khúc nhỏ, giã nát rồi cho vào chảo nóng rang cùng muối hột. Hỗn hợp dược liệu sau khi rang được bọc vào vải (hoặc gạc) đắp lên vùng lưng đau, nằm ngửa để thuốc ngấm. Duy trì đều đặn hàng ngày để đạt hiệu quả.
- Bài thuốc 2: Dùng 3-4 nhánh xương rồng bẹ và một miếng vải/gạc sạch. Xương rồng bỏ gai, rửa sạch, để ráo rồi nướng trên bếp than đến khi nóng. Bọc dược liệu đã nướng vào vải sạch và đắp lên vùng lưng bị đau nhức. Khi thuốc nguội, thay miếng khác. Thực hiện liên tục khoảng 30 phút giúp giảm triệu chứng đau nhức, tăng cường lưu thông máu đến khớp xương. Duy trì 1-2 lần mỗi ngày.
Trị đau lưng bằng cây xương rồng ba cạnh: Các bài thuốc sử dụng cây xương rồng ba cạnh trong trị đau lưng bao gồm:
- Bài thuốc 1 (dạng ăn): Dùng 3 đọt non xương rồng ba cạnh, 1 con cá lóc. Xương rồng bỏ gai, rửa sạch, thái lát mỏng. Thêm muối ăn, bóp đều và xả nước 2-3 lần cho hết mủ. Cá lóc làm sạch. Cho xương rồng và cá lóc vào nồi, thêm 1 chén nước, đun nhỏ lửa khoảng 15 phút đến khi nước cạn dần, cá chín. Dùng khi còn nóng, liên tục trong 5 ngày.
- Bài thuốc 2 (dạng sắc uống): Dùng cành bánh tẻ của cây xương rồng ba cạnh, bỏ gai, thái lát nhỏ, phơi khô, sao vàng hạ thổ. Mỗi ngày dùng khoảng 1 chén nhỏ dược liệu sắc với 3 chén nước đến khi còn 1 chén. Lọc lấy nước thuốc uống trước khi đi ngủ. Sử dụng liên tục trong 15 ngày, sau đó nghỉ 1-2 tháng rồi dùng lại.
Cây xương rồng ba cạnh được sử dụng trong các bài thuốc dân gian trị đau lưng
Bài thuốc chữa đau răng
Sử dụng cành cây xương rồng ba cạnh, bỏ gai, nướng trên lửa đến khi nóng mềm, giã nát, lọc bỏ xơ, thêm một ít muối. Dược liệu sau khi chế biến dùng ngậm khi đau răng. Lấy một miếng dược liệu đặt vào vị trí răng đau, ngậm chặt. Nước bọt tiết ra cần nhổ đi. Sau khi ngậm, súc miệng sạch. Sử dụng khoảng 3-4 lần trong ngày.
Bài thuốc trị mụn nhọt, viêm mủ ngoài da
Dùng thân cây xương rồng ba cạnh, cắt bỏ gai, nướng trên lửa đến khi chín vàng. Để nguội và giã dập nát, dùng đắp lên vùng da bị viêm mủ, mụn nhọt. Đây là một trong những ứng dụng dân gian phổ biến của loại cây này.
Lưu ý quan trọng khi sử dụng cây xương rồng
Mặc dù có nhiều tác dụng tích cực đối với sức khỏe, cây xương rồng có chứa độc tố, đặc biệt là mủ (nhựa cây). Do đó, cần hết sức cẩn trọng khi sử dụng để tránh các tác dụng không mong muốn:
- Nhựa cây có độc, tuyệt đối không để nhựa tiếp xúc trực tiếp với mắt hoặc da, có thể gây bỏng rát, viêm nhiễm.
- Liều lượng sử dụng cần tuân thủ nghiêm ngặt. Không sử dụng liều lớn hoặc dùng trong thời gian dài để tránh nguy cơ tiêu chảy, kích ứng niêm mạc hoặc các tác dụng phụ khác.
- Xương rồng dùng trong các món ăn hoặc bài thuốc sắc uống (như trị đau lưng, thoái hóa cột sống) nếu còn chứa nhiều mủ có thể gây ngộ độc. Trường hợp nhẹ gây tiêu chảy, nặng hơn có thể nôn mửa, kích thích niêm mạc, chóng mặt, thậm chí hôn mê.
- Trong tự nhiên có rất nhiều loại xương rồng. Cần nhận biết chính xác cây xương rồng ba cạnh hoặc xương rồng bẹ khi sử dụng làm thuốc để đảm bảo an toàn và hiệu quả.
- Khi nướng lá hoặc thân xương rồng để trị đau lưng, thoái hóa cột sống, không nướng quá nóng để tránh gây bỏng da khi đắp.
Cây xương rồng là một dược liệu quý trong y học cổ truyền với nhiều bài thuốc hữu ích. Tuy nhiên, tương tự như các loại dược liệu khác, việc sử dụng không đúng cách có thể gây tác dụng phụ. Do đó, người bệnh nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia y học cổ truyền trước khi sử dụng để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả tốt nhất.
Nguồn tham khảo: Vinmec