Trầm hương không phải là một loại cây mà là một bộ phận, khu vực bị tổn thương của Cây Dó Bầu (thuộc họ Dó – Aquilaria). Những vết thương này có thể xuất hiện tự nhiên như thân cây gãy đổ, bị côn trùng hay kiến đục khoét. Chúng cũng có thể do con người tác động chủ động vào cây bằng cách khoan, đục, khoét hoặc bơm các loại hóa chất, vi sinh vật phá hủy thân cây. Tại vị trí vết thương, cây sẽ tiết ra mủ cùng với các yếu tố khí hậu, thổ nhưỡng… lâu ngày tạo thành lớp dầu. Lượng dầu này tích tụ dần theo thời gian quanh lõi gỗ, hình thành trầm hương với hương thơm đặc trưng.
Hiểu được cơ chế sinh trầm của cây dó bầu, con người đã nghiên cứu và áp dụng nhiều phương pháp nhân tạo để thúc đẩy quá trình này. Các phương pháp này nhằm tạo ra các vết thương và điều kiện thuận lợi để cây hình thành trầm trong thời gian ngắn hơn so với tự nhiên. Đối với những người yêu cây cảnh hoặc tìm hiểu về đa dạng thực vật, việc biết thêm về những loại cây đặc biệt như cây dó bầu và trầm hương là rất thú vị, tương tự như tìm hiểu về các loài cây quen thuộc khác như cây hoa chuối hay cây hoa sống đời.
Các phương pháp tạo trầm hương từ cây dó bầu
Có ba phương pháp chính đang được áp dụng để tạo trầm hương trên cây dó bầu: cơ giới, hóa học và sinh học.
Phương pháp cơ giới
Phương pháp này tạo vết thương vật lý lên thân cây bằng cách cắt, đóng đinh, mảnh sắt vụn… vào thân. Ưu điểm của cách này là đơn giản, dễ thực hiện. Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, phương pháp cơ giới có nhược điểm là xác suất thành công thấp và hiệu quả không cao.
Phương pháp hóa học
Đây là phương pháp tác động bằng một số kích thích hóa học, hiện được sử dụng khá phổ biến tại Việt Nam do có hiệu quả trong thời gian ngắn (trầm hương có thể hình thành sau 18-24 tháng).
Tuy nhiên, ông Trịnh Quý Trọng, Giám đốc Công ty Cổ phần Trầm hương Chiên Đàn, cho biết phương pháp này có nhược điểm là trong sản phẩm trầm có thể tồn tại một số chất độc hại như CI, SO4, PO3…, ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm và không được chấp nhận tại nhiều thị trường quốc tế. Khối lượng trầm thu được trên mỗi cây cũng không cao do lớp trầm tạo ra rất mỏng. Ngành nông nghiệp và lâm nghiệp luôn tìm kiếm các giải pháp bền vững và an toàn cho cây trồng, từ các loại cây công nghiệp như cây dó bầu đến các loài cây dừa cảnh thân to trong cảnh quan đô thị.
Phương pháp sinh học
Đây được coi là phương pháp tiên tiến nhất, gâymột loại “bệnh” cho cây dó bầu bằng men vi sinh hoặc vi khuẩn đã được xác định. Các nghiên cứu cho thấy phương pháp sinh học có tỷ lệ thành công cao hơn và hạn chế tối đa việc để lại dư lượng chất độc hại trong sản phẩm trầm hương.
Ông Trịnh Quý Trọng chia sẻ thêm, công thức pha chế các hợp chất cấy tạo vẫn là bí quyết riêng của những người làm nghề và các nhà nghiên cứu. Công nghệ cấy tạo trầm hương bằng sinh học cũng đang được nghiên cứu và phát triển mạnh mẽ ở nhiều quốc gia trên thế giới như Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore, Ả Rập Xê Út, Ấn Độ, Thái Lan.
Phương pháp sinh học đang được áp dụng thành công tại vườn cây dó bầu hơn 2.100 cây, có tuổi đời 23-24 năm, thuộc Công ty Cổ phần Trầm HươnG Chiên Đàn tại Krông Bông, Đắk Lắk. Vườn cây được cấy tạo men vi sinh theo nguyên tắc đông y “vừa đánh vừa dưỡng”, giúp cây bị tổn thương nhưng vẫn duy trì sự sống khỏe mạnh sau khi cấy tạo. Điều này cho phép cây dó bầu có đủ thời gian tích tụ dầu tại vết thương và hình thành trầm hương với độ dày, mùi hương và chất lượng cao.
Quá trình cấy men vi sinh tại vườn này được chia làm hai đợt, đợt đầu vào cuối năm 2021 và đợt hai vào giữa cuối năm 2022. Mỗi cây dó bầu được bơm men vi sinh vào 25-30 hốc cắt. Mỗi hốc được bơm men 5 lần. Dự kiến thời gian chờ thu hoạch là khoảng 4-5 năm kể từ khi cấy tạo (bắt đầu từ năm 2026). Tuy nhiên, thực tế cho thấy quá trình tạo trầm đã bắt đầu hình thành chỉ sau 2-3 tháng cấy tạo công nghệ này. Sự thay đổi về quá trình tạo trầm và tích tụ tinh dầu có thể được theo dõi sau mỗi 3, 6, hoặc 12 tháng. Thời gian để cây tích trầm càng lâu, chất lượng trầm hương càng cao. Việc theo dõi sự phát triển của các loại cây trồng, dù là cây dó bầu công nghiệp hay các loại cây cảnh phổ biến như hoa bông trang, đều đòi hỏi sự kiên nhẫn và kỹ thuật.
Ưu điểm nổi bật nữa của phương pháp cấy men vi sinh là giúp cây dó bầu phát triển và hình thành trầm hương theo hướng gần với tự nhiên nhất, thậm chí còn cho khối lượng và chất lượng (độ tích tụ tinh dầu, mùi hương) nhỉnh hơn. “Nhờ những ưu điểm này, sản phẩm trầm hương vi sinh có nhiều ứng dụng và có thể sử dụng rộng rãi trong các ngành công nghiệp như dược phẩm, mỹ phẩm, hoặc để xông đốt trong một số nền văn hóa và tôn giáo,” ông Trọng nhận định.
Trầm hương chủ yếu được tìm thấy ở các khu vực có khí hậu nhiệt đới châu Á. Tuy nhiên, đặc tính trầm hương có thể khác nhau tùy thuộc vào địa hình và khu vực hình thành, dẫn đến sự chênh lệch về giá trị. Theo Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), giống cây dó (Aquilaria) được tìm thấy ở nhiều quốc gia như Bangladesh, Bhutan, Ấn Độ, Indonesia, Iran, Lào, Malaysia, Myanma, Philippines, Singapore, Thái Lan và Việt Nam. Trong đó, trầm hương tại Việt Nam chủ yếu được tạo ra bởi giống cây dó bầu (Aquilaria Crassna).
Giáo sư Gishi Honda tại Đại học Tokyo, Nhật Bản, từng đánh giá giống cây dó bầu (Aquilaria Crassna) ở Việt Nam cho ra các sản phẩm trầm hương tốt nhất trên thế giới. Đồng quan điểm, ông Trần Hợp, Chủ tịch Hội Trầm hương Việt Nam, khẳng định Việt Nam có điều kiện địa lý, khí hậu thuận lợi hàng đầu Đông Nam Á để phát triển cây dó bầu, từ đó sản xuất ra những loại trầm hương có chất lượng cao. Ngay cả trong môi trường hạn chế ánh sáng, một số loại cây thân gỗ trồng trong nhà không cần ánh sáng vẫn có thể sinh trưởng, cho thấy sự đa dạng kỳ diệu của thế giới thực vật, mỗi loài phù hợp với những điều kiện và mục đích sử dụng riêng.
Việc ứng dụng khoa học công nghệ, đặc biệt là phương pháp sinh học, đang mở ra tiềm năng to lớn cho ngành trầm hương Việt Nam. Với nguồn gen quý từ giống cây dó bầu (Aquilaria Crassna) và điều kiện tự nhiên thuận lợi, Việt Nam có cơ hội củng cố vị thế là nhà cung cấp trầm hương chất lượng hàng đầu thế giới.