Xương rồng từ lâu đã được biết đến chủ yếu như một loài cây cảnh phổ biến dùng để trang trí nhà cửa hoặc sân vườn. Tuy nhiên, ít người biết rằng, loại thực vật này còn có lịch sử ứng dụng lâu đời trong y học dân gian để điều trị nhiều chứng bệnh khác nhau như đau lưng, mụn nhọt, đinh sang hay viêm mủ da. Trong số các loại xương rồng được sử dụng, Cây Xương Rồng 3 Cạnh nổi bật với những đặc tính và bài thuốc riêng. Bài viết này sẽ đi sâu vào đặc điểm nhận dạng cũng như các công dụng chữa bệnh tiềm năng của cây xương rồng 3 cạnh dựa trên các ghi chép và nghiên cứu truyền thống.
Đặc điểm nhận dạng của cây xương rồng
Cây xương rồng, còn gọi là hóa ương lạc hay bá vương tiêm, có tên khoa học là Euphorbia antiquorum L., thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae). Đây là loại cây dạng nhỏ, có thể cao tới 7-8m trong điều kiện tự nhiên, thân chứa nhiều nước và phân thành nhiều cành. Một trong những đặc điểm dễ nhận biết nhất là các cành cây thường có 3 cạnh lồi rõ rệt.
Lá cây xương rồng thường ít, nhỏ và phần lớn tiêu biến thành gai. Cuống lá rất ngắn, lá có hình trứng ngược với gân lá không rõ, mọc từ mép các cạnh của cành. Hoa mọc thành cụm tán với cuống ngắn, mỗi cụm gồm 3 tổng bao hình cầu dẹt đường kính khoảng 1cm. Hoa màu vàng, thường không cuống khi mọc ở giữa. Vòi nhụy hoa tách rời, xẻ 2 đầu. Cây thường ra hoa vào mùa xuân. Quả có đường kính khoảng 1cm.
Trong tự nhiên tồn tại hơn 2000 loài xương rồng khác nhau. Tuy nhiên, hai loại phổ biến và được dùng nhiều trong các bài thuốc dân gian là xương rồng ba cạnh và xương rồng bẹ. Có thể phân biệt chúng dựa trên đặc điểm hình thái:
- Cây xương rồng 3 cạnh: Thân và cành có cấu tạo 3 cạnh lồi rõ ràng, chiều cao trung bình từ 1-3m. Lá nhỏ, cuống ngắn và thường mọc trên các cạnh lồi. Hoa màu vàng mọc thành cụm, quả màu xanh.
- Xương rồng bẹ: Còn gọi là xương rồng tai thỏ do hình dáng các nhánh dẹt giống tai thỏ. Loại này thường được dùng nhiều trong các bài thuốc trị đau lưng. Thân phân thành nhiều nhánh cùng hình dạng nhưng khác kích thước, toàn thân phủ gai. Quả màu xanh khi non và chuyển đỏ hồng khi chín.
Tìm hiểu về [các loại cây xương rồng] khác cũng cho thấy sự đa dạng đáng kinh ngạc của họ thực vật này về hình thái và công dụng tiềm năng.
Hình ảnh một nhánh cây xương rồng 3 cạnh, loại được sử dụng trong y học cổ truyền.
Công dụng của cây xương rồng theo y học cổ truyền
Theo y học cổ truyền, cây xương rồng có vị đắng, tính hàn và chứa độc tố. Mỗi bộ phận của cây được cho là có những tác dụng khác nhau trong điều trị bệnh:
- Thân cây: Có tác dụng sát khuẩn, trị [mụn nhọt], thông tiện, chữa viêm mủ da, tiêu thũng, đau răng, đau lưng, thống phong (gút), [sâu răng], chữa đòn ngã sưng đau.
- Lá cây: Có tác dụng giải độc, thanh nhiệt, chữa đinh sang, hóa trệ và bí đại tiểu tiện do ứ tích.
- Nhựa cây (mủ): Được dùng chống ngứa, tả hạ (gây đi ngoài), chữa [cổ trướng], thấp khớp, [xơ gan], đau răng, mụn cóc hoặc nấm ngoài da.
Nghiên cứu khoa học hiện đại cũng chỉ ra rằng cây xương rồng chứa nhiều hoạt chất như fumaric, flavonoid, taraxerol, axit citric, B-amyrin, Friedelan-3a-ol…, được chứng minh có công dụng giảm đau, chống oxy hóa và chống viêm. Nhờ đó, dược liệu này được ứng dụng trong một số bài thuốc dân gian.
Một số bài thuốc dân gian từ cây xương rồng
Dựa trên kinh nghiệm truyền thống, cây xương rồng được dùng trong nhiều bài thuốc, đặc biệt là cho các chứng bệnh liên quan đến viêm và đau nhức.
Bài thuốc trị đau lưng
Cả xương rồng ba cạnh và xương rồng bẹ đều được dùng để trị đau lưng, nhưng cách chế biến có thể khác nhau:
- Trị đau lưng bằng xương rồng bẹ:
- Bài 1: Dùng 1-2 nhánh xương rồng bẹ, bỏ gai, rửa sạch, thái khúc, giã nát. Rang nóng với 100g muối hạt. Gói hỗn hợp vào vải sạch đắp lên vùng lưng đau, nằm ngửa để thuốc ngấm. Dùng đều đặn hàng ngày.
- Bài 2: Dùng 3-4 nhánh xương rồng bẹ, bỏ gai, rửa sạch, nướng trên bếp than đến nóng mềm. Gói vào vải sạch và đắp lên lưng đau nhức. Thay miếng mới khi nguội, thực hiện khoảng 30 phút. Dùng 1-2 lần mỗi ngày để giảm đau và tăng lưu thông máu đến khớp.
- Trị đau lưng bằng cây xương rồng 3 cạnh: [cây ba trắc], một loài cây có họ hàng với xương rồng, cũng có những ứng dụng riêng trong y học dân gian. Với cây xương rồng 3 cạnh, các bài thuốc trị đau lưng phổ biến bao gồm:
- Bài 1: Dùng 3 đọt non cây xương rồng 3 cạnh, bỏ gai, rửa sạch, thái lát mỏng ngang. Bóp với muối, xả nước 2-3 lần cho hết mủ. Làm sạch 1 con cá lóc. Cho xương rồng và cá vào nồi, thêm 1 chén nước, đun nhỏ lửa khoảng 15 phút đến khi cạn nước và cá chín. Dùng khi còn nóng, liên tục 5 ngày.
- Bài 2: Dùng cành bánh tẻ cây xương rồng ba cạnh, bỏ gai, thái lát nhỏ phơi khô. Đem sao vàng hạ thổ. Mỗi ngày dùng 1 chén nhỏ dược liệu sắc với 3 chén nước đến khi còn 1 chén. Lọc lấy nước uống trước khi đi ngủ. Dùng liên tục 15 ngày, sau đó nghỉ 1-2 tháng và dùng lại.
Nhánh cây xương rồng 3 cạnh dùng trong các bài thuốc trị đau lưng theo kinh nghiệm dân gian.
Bài thuốc chữa đau răng
Dùng cành cây xương rồng, bỏ gai, nướng trên lửa đến khi nóng mềm. Giã nát, lọc bỏ xơ, thêm ít muối. Dùng hỗn hợp này ngậm vào vị trí răng đau. Nhổ nước bọt khi chảy ra. Sau khi ngậm cần súc miệng sạch. Thực hiện 3-4 lần trong ngày.
Bài thuốc trị mụn nhọt, viêm mủ ngoài da
Dùng thân cây xương rồng, cắt bỏ gai, nướng trên lửa đến khi chín vàng. Để nguội, giã nát và dùng đắp lên vùng da bị viêm mủ, mụn nhọt.
Lưu ý quan trọng khi sử dụng cây xương rồng
Mặc dù có nhiều công dụng trong y học dân gian, cây xương rồng (đặc biệt là phần mủ) có chứa độc tố có thể gây hại. Do đó, cần hết sức cẩn trọng khi sử dụng:
- Nhựa cây (mủ) có độc: Tuyệt đối không để mủ cây tiếp xúc với mắt hoặc da, có thể gây kích ứng nghiêm trọng.
- Liều lượng: Cần tuân thủ liều lượng khuyến cáo. Không dùng liều lớn hoặc dùng trong thời gian dài để tránh tác dụng phụ như tiêu chảy, kích ứng niêm mạc.
- Ngộ độc: Các món ăn từ xương rồng nếu còn sót mủ có thể gây ngộ độc. Trường hợp nhẹ gây tiêu chảy, nặng hơn có thể nôn, kích thích niêm mạc, thậm chí hôn mê, chóng mặt.
- Chọn đúng loại cây: Có rất nhiều loại xương rồng, cần chắc chắn sử dụng đúng loại (xương rồng ba cạnh hoặc xương rồng bẹ) để đảm bảo an toàn và hiệu quả. Một số cây có đặc điểm [đặc điểm của cây xoài] hay [cây đế vương] cũng có thể bị nhầm lẫn với các loại cây khác, vì vậy việc nhận dạng đúng là rất quan trọng.
- Phương pháp chế biến: Khi nướng cây xương rồng để đắp, không nên nướng quá nóng để tránh gây bỏng da.
Y học dân gian Việt Nam sử dụng đa dạng các loại thực vật để chữa bệnh. Bên cạnh cây xương rồng, nhiều cây khác như [cây hoa ngâu] cũng có những ứng dụng riêng.
Tóm lại, cây xương rồng là một dược liệu tiềm năng trong y học dân gian với nhiều bài thuốc trị bệnh phổ biến. Tuy nhiên, do chứa độc tố, việc sử dụng cần hết sức thận trọng. Người bệnh nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia y tế trước khi áp dụng các bài thuốc từ cây xương rồng để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả tốt nhất.
Nguồn: Vinmec