Hòn Non Bộ là một loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo của Việt Nam, tái hiện khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ như núi non, sông nước, rừng cây dưới dạng thu nhỏ trong một không gian giới hạn. Tên gọi “Hòn Non Bộ” xuất phát từ tiếng Việt, trong đó “Hòn” nghĩa là đảo hoặc khối đá lớn, “Non” nghĩa là núi, và “Bộ” là sự kết hợp hài hòa của nước, núi và cây cối, hoặc mô phỏng cảnh quan thiên nhiên (núi, rừng, biển, động vật, chim chóc, kiến trúc, con người) dưới dạng thu nhỏ. Hòn Non Bộ thường mô tả cảnh núi non thu nhỏ đặt trong một khu vực nước nông, gần bờ, thường đi kèm với thảm thực vật tươi tốt, thể hiện cảnh vật trên đảo hoặc ven biển. Phần nước nông tượng trưng cho biển cả, chỉ cần bề mặt nước có sóng lăn tăn là đủ, không cần độ sâu lớn.
Nguồn cảm hứng cho nghệ thuật hòn non bộ đến từ thế giới tự nhiên và những tín ngưỡng văn hóa sâu sắc. Việc tạo tác Hòn Non Bộ ngày nay kế thừa và tiếp nối truyền thống lâu đời về sự quan tâm, niềm tin vào sức mạnh của đá cũng như vẻ đẹp của núi non và cây cỏ. Xuyên suốt lịch sử Việt Nam, Hòn Non Bộ đã được các bậc đế vương, vua chúa, tướng lĩnh và những nhân vật quan trọng khác tạo dựng như những công trình kỷ niệm, vật trang trí, cảnh quan cá nhân hay biểu tượng văn hóa. Nghệ thuật hòn non bộ không chỉ là thú vui tao nhã mà còn thể hiện triết lý sống hài hòa với thiên nhiên.
| Hòn non bộ cổ kính tại một ngôi chùa ở Hà Nội, miền Bắc Việt Nam. Tuổi đời và người tạo tác không rõ. |
Hòn Non Bộ có những đặc điểm riêng biệt, khác với các loại hình nghệ thuật cây cảnh khác. Trong nghệ thuật bonsai, trọng tâm là cây cảnh, thường là một cây trong một chậu. Núi có thể được thể hiện bằng suiseki – một loại hình nghệ thuật đá cảnh riêng biệt, và các loại thực vật khác được thể hiện bằng cây phụ trợ. Ba yếu tố cây, đá và cây phụ trợ gợi lên cảnh quan thiên nhiên theo một phong cách tối giản, thưa thớt. Ngược lại, hòn nam bộ lại chú trọng đến việc tái hiện toàn bộ một cảnh quan núi non.
Trong quá khứ, nghệ thuật penjing của Trung Quốc ít sử dụng yếu tố nước, trong khi Hòn Non Bộ thường mô tả các hòn đảo trong biển nước nông. Penjing đá có thể tập trung vào những khối đá độc đáo, với hình dạng trừu tượng phức tạp và xuất sắc, nhưng không nhất thiết phải theo hình dáng núi. Tuy nhiên, trong Hòn Non Bộ, đá luôn được sắp xếp để trông giống một ngọn núi hoặc một dãy núi.
Việc sử dụng chậu bằng xi măng trong một thời gian dài là điểm đặc trưng riêng của Hòn Non Bộ. Bonsai và Penjing thường sử dụng chậu làm từ gốm sứ hoặc đá cẩm thạch, đôi khi là các vật liệu khác. Màu trắng của chậu đá cẩm thạch không làm nổi bật cảnh núi non của Hòn Non Bộ tốt bằng những chiếc chậu xi măng màu trầm. Hơn nữa, kích thước của hầu hết các tác phẩm Hòn Non Bộ loại lớn thường cản trở việc sử dụng chậu gốm sứ. Không hiếm gặp những chiếc chậu Hòn Non Bộ bằng xi măng cần đến bốn người khiêng. Những nghệ nhân thực sự tài hoa có thể làm ra những chiếc chậu xi măng gần như không thể phân biệt được với chậu gốm sứ.
Bonsai và penjing thường được thiết kế để có một mặt chính, mặt trông đẹp nhất từ cây hoặc đá. Hòn Non Bộ lại được thiết kế để có thể chiêm ngưỡng từ mọi phía. Bonsai được trưng bày sao cho người xem có thể nhìn vào trung tâm của cây; Hòn Non Bộ được trưng bày để người xem có thể nhìn xuống từ phía trên tác phẩm. Núi phải trông đẹp không chỉ từ bốn phía mà còn từ trên đỉnh xuống. Nếu bonsai là sự kết hợp giữa thiết kế và kỹ thuật trồng cây, thì Hòn Non Bộ đòi hỏi người nghệ nhân phải là một nhà điêu khắc để tạo hình ngọn núi, đồng thời là một nhà thiết kế và người trồng cây.
Kỹ thuật cắt tỉa và uốn nắn cây cho Hòn Non Bộ tương tự như đối với bonsai, mặc dù phong cách có thể khá khác biệt. Với một số tác phẩm Hòn Non Bộ, các phong cách bonsai truyền thống, thậm chí là bonsai được thiết kế và tạo hình cẩn thận trông như một tác phẩm điêu khắc, đều phù hợp. Tuy nhiên, đối với các tác phẩm Hòn Non Bộ khác, phong cách của cây nên ít điêu khắc hơn và thay vào đó nên tự nhiên, thậm chí có vẻ hoang dã.
Tieu canh là những cảnh nhỏ. Người Việt Nam cũng yêu thích những cảnh nhỏ và cây cảnh thu nhỏ, cả hai đều có mối liên hệ chặt chẽ với cảnh quan thu nhỏ. Sự khác biệt giữa tieu canh và cảnh quan thu nhỏ (như Hòn Non Bộ) là trong tieu canh, cây phải cao và lớn hơn khối đá đóng vai trò nền cho cây. Khối đá có thể trông xa hơn vì nó nhỏ hơn cây. Tieu canh là một phần của một cảnh quan lớn hơn. Ví dụ, một vách đá dựng đứng, một hang động, một bãi biển, bờ sông, suối hoặc hồ, v.v. là chủ đề của tieu canh. Cây trong tieu canh thường ở vị trí cong, nghiêng hoặc mọc rủ xuống. Cây phải trông “già cỗi, phong trần và mảnh mai.” Các loại cây cảnh phổ biến trong sân vườn hoặc cảnh quan thu nhỏ bao gồm bông ngũ sắc hoặc có thể liên tưởng đến các loại lá đặc trưng như lá kim tiền.
Cả phong cách của Hòn Non Bộ và Tieu Canh đều không ngừng phát triển. Giống như các loại hình nghệ thuật khác, những ý tưởng mới và sự thay đổi luôn được tích hợp vào nghệ thuật cảnh quan thu nhỏ đương đại của Việt Nam. Sự sáng tạo không ngừng nghỉ mang đến những tác phẩm độc đáo, phản ánh cả truyền thống và hơi thở cuộc sống hiện đại. Một số người có thể tìm hiểu thêm về các loại cây phổ biến khác trong văn hóa Việt Nam, như tìm hiểu về quả phượng có ăn được không hoặc đặc điểm của cây hồng trứng.
| Tác phẩm Hòn Non Bộ của nghệ nhân Lit Phan trưng bày tại Công viên Balboa, San Diego |
|---|
Tóm lại, Hòn Non Bộ thường thể hiện một cảnh núi non hoàn chỉnh, thường là cảnh núi đảo, trong một chậu xi măng nông có nước tượng trưng cho biển. Đây là một loại hình nghệ thuật phức tạp, đòi hỏi sự kết hợp của kiến thức về làm vườn, điêu khắc và thiết kế để tạo ra một cảnh quan thiên nhiên sống động và hài hòa trong không gian thu nhỏ.
Nguồn tin: Dựa trên thông tin từ website members.tripod.com/honnambo/